Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων και οι Ολυμπιακοί Αγώνες – Ε.Μ.Α.Ε.Μ – Εταιρεία Μελέτης Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας

Ομιλητής: Ξενοφών Δ. Μουσάς

(αφ. Καθηγητής Φυσικής Διαστήματος του Παν/μιου Αθηνών)

Παρασκευή 27 Σεπτεμβρίου 2024, 6:30-8:30 μμ

‘Εταιρεία Φίλων του Λαού’

(Αίθουσα Μ. Ευεργετών-Ευεργετών’),

Ευριπίδου 12, Αθήνα (1^ος όροφος)

Περίληψη ομιλίας

‘ὁ γὰρ Πυθαγόρας τοὺς ἀριθμοὺς μεγίστην δύναμιν ἔχειν ἡγούμενος

καὶ πάντα εἰς ἀριθμοὺς ἀναφέρων, τῶν τε ἄστρων τὰς περιόδους[1]’

Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων είναι το αρχαιότερο γνωστό μηχάνημα με γρανάζια, ο αρχαιότερο υπολογιστής. Μαθηματικοί υπολογισμοί είναι δυνατόν να γίνουν με γρανάζια που ανά δύο επιτελούν μια διαίρεση ή πολλαπλασιασμό ακεραίων αριθμών. Συνεπώς ο Μηχανισμός είναι ένας ψηφιακός υπολογιστής που λειτουργεί στο μοναδικό σύστημα αρίθμησης. Ο Μηχανισμός σχεδιάστηκε, προγραμματίστηκε με τα γρανάζια με βάση τους νόμους της φυσικής, όπως τους αντιλαμβάνονταν κατά την αρχαιότητα, από την εποχή του Πυθαγόρα και μετά και σε μικρότερο βαθμό από το τέλος της Παλαιολιθικής εποχής (βλ. αστρονομικό προσανατολισμό κτηρίων Σέσλκου, 6500-6000 π.Χ.).

Ο μηχανισμός ήταν πιθανότατα και αστρονομικό ρολόι με συνεχή κίνηση. Η κίνηση δίδεται από σύστημα με βάρη και αντίβαρα, όπως το περιγράφουν οι μέγιστοι μαθηματικοί, μηχανικοί και φυσικοί Αρχιμήδης, Ήρων ο Αλεξανδρεύς, Πρόκλος και άλλοι. Ο μηχανισμός μοιάζει πολύ με τα ρολόγια κούκου τα οποία είναι εγγόνια μετεξέλιξής του. Η βασική διαφορά του είναι ότι ο αρχαίος μηχανισμός είχε χρονισμένη κίνηση με ένα είδος κλεψύδρας με πλωτήρα. Έτσι ακριβώς λειτουργούσε το πολύπλοκο αστρονομικό ρολόι του Αρχιμήδη με τα αυτόματά του, το μηχανικό ρολόι στο εσωτερικό των Αέρηδων του Ανδρόνικου και άλλα. Ήταν επίσης και πλανητάριο, όπως φαίνεται από το εγχειρίδιο χρήσης του που αναφέρει εκτεταμένα τις κινήσεις των πλανητών, δηλαδή τους νόμους κίνησης κάθε πλανήτη.

Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων προσδιορίζει την ημερομηνία έναρξης των Ολυμπιακών αγώνων η οποία βασίζεται στην οκταετηρίδα. Η οκταετηρίς δεν εισάγεται ως ημερολόγιο την εποχή που αρχίζουν να αριθμούνται οι Ολυμπιακοί αγώνες, αλλά είναι πιθανότατα προϊστορικό ημερολόγιο, τουλάχιστον από την Μινωική εποχή. Ο Μίνως εννέωρος λαμβάνει εντολή οκτώ ετών που ανανεώνεται το ένατο έτος). Η Οκταετηρίς αποτελεί πιθανότατα πανευρωπαϊκό ημερολόγιο που χρησιμοποιήθηκε επί χιλιετίες. Η οκταετηρίς χρησιμοποιείται από τους Σκανδιναβούς μέχρι περίπου το 1280 οι οποίοι στην αρχή κάθε οκταετηρίδος θυσιάζουν οκτώ νέους άνδρες, οκτώ κριούς, οκτώ ταύρους, τράγους κλπ, ώστε όλοι να τηρούν και να σέβονται το ημερολόγιο και τον άρχοντα.

Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων προσδιορίζει πότε γίνονται οι Ολυμπιακοί αγώνες με ένα σεληνοηλιακό ημερολόγιο διάρκειας οκτώ ετών την οκταετηρίδα, περίοδο συντονισμού Γης, Ηλίου, Σελήνης και Αφροδίτης. Η Οκταετηρίς, όπως λέγεται αυτή η περίοδος περιλαμβάνει δυο Ολυμπιάδες και όλοι οι σημαντικοί αγώνες των Πυθίων Ισθμίων Νεμέων, Νάων, Αλείων προσδιορίζονται με την φάση της Σελήνης και την εποχή του έτους, ισημερίες, ηλιοστάσια κ.α. Το ημερολόγιο των οκτώ ετών είναι προϊστορικό, ασφαλώς είναι το Μινωικό ημερολόγιο, αν και η ιστορία μας λέει ότι το έφτιαξε ο Κλεόστρατος από την Τένεδο τον 6ο αιώνα. Κάποια παραλλαγή του χρησιμοποιούσαν οι Αθηναίοι, αλλά και κάθε πόλη, για να ρυθμίζουν την πολιτική ζωή, αλλά γενικότερα οι Έλληνες για την έναρξη των Ολυμπιακών αγώνων και των άλλων εορτών των Ελλήνων. Συνεπώς η οκταετηρίδα πρέπει να είναι πολύ προγενέστερη της έναρξης αρίθμησης των Ολυμπιακών αγώνων. Η οκταετία διαφόρων προέδρων κρατών σήμερα είναι συνέχεια της παράδοσης της βασιλείας του Μίνωα.

Πολύ όμορφα περιγράφει ο Ιωάννης Λαυρέντιος Λύδος την μουσική των σφαιρών στο βιβλίο του περί μηνών.

Πάντας τοὺςῥυθμοὺς ἐκ τῆς τῶν πλανήτων κινήσεως εἶναι συμβαίνει·

ὁ μὲν γὰρ Κρόνος τῷ Δωρίῳ,

ὁ δὲ Ζεὺς τῷ Φρυγίῳ,

ὁ δ’ Ἄρης τῷ Λυδίῳ

καὶ οἱ λοιποὶ τοῖς λοιποῖς κινοῦνται κατὰ τὸν Πυθαγόραν πρὸς τὸν ἦχον τῶν φωνηέν των·ὁ μὲν γὰρ Ἑρμοῦ τὸν α,

ὁ δ’ Ἀφροδίτης τὸν ε,

ὁ δ’ Ἥλιος τὸν η,

καὶ ὁ μὲν τοῦ Κρόνου τὸν ι,

ὁ δὲ τοῦ Ἄρεος τὸν ο,

καὶ Σελήνη τὸν υ,

ὅγε μὴν τοῦ Διὸς ἀστὴρ τὸν ωῥυθμὸν ἀποτελοῦσιν·

ὁ δὲ ἦχος τῶν ῥυθμῶν ὡς ἡμᾶς οὐκ ἀφικνεῖται διὰ τὴν ἀπόστασιν.

Πολύ ενδιαφέρουσα περιγραφή μας δίνει και ο Πλούταρχος[2]. «οἷς δ’ οὖν οὐ δοκεῖ ταῦτα τῆς τοῦ Πλάτωνος ἀπηρτῆσθαι διανοίας, ἐκεῖνα κομιδῇ φανεῖται τῶν μουσικῶν λόγων ἔχεσθαι, τὸ εʹ τετραχόρδων ὄντων τῶν ὑπάτων καὶ μέσων καὶ συνημμένων καὶ διεζευγμένων καὶ ὑπερβολαίων ἐν πέντε διαστήμασι τετάχθαι τοὺς πλάνητας· ὧν τὸ μέν ἐστι τὸ ἀπὸ σελήνης ἐφ’ ἥλιον καὶ τοὺς ὁμοδρόμους ἡλίῳ, Στίλβωνα καὶ Φωσφόρον· ἕτερον τὸ ἀπὸ τούτων ἐπὶ τὸνἌρεος Πυρόεντα· τρίτον δὲ τὸ μεταξὺ τούτου καὶ Φαέθοντος· εἶθ’ ἑξῆς τὸ ἐπὶ Φαίνωνα καὶ πέμπτον ἤδη τὸ ἀπὸ τούτου πρὸς τὴν ἀπλανῆ σφαῖραν· ὥστε τοὺς ὁρίζοντας φθόγγους τὰ τετράχορδα τὸν τῶν πλανωμένων λόγον ἔχειν ἀστέρων.

Ένας φίλος με ρώτησε: αφού ο μηχανισμός των Αντικυθήρων τα κάνει όλα θα προβλέπει και το τυπικό μοντέλο των στοιχειωδών σωματιδίων και την μεγάλη έκρηξη. Η απάντηση είναι ότι το τυπικό μοντέλο και κάθε θεωρία φυσικής βασίζεται στις ίδιες αρχές που είναι γραμμένες στο εγχειρίδιο χρήσης του μηχανισμού και που διαβάσαμε και στα γρανάζια του. Συγκεκριμένα 1) η φύση κατανοείται με βάση τους νόμους φυσικής, 2) οι νόμοι της φυσικής εκφράζονται με κατάλληλα μαθηματικά 3) γλώσσα της φύσης είναι τα μαθηματικά. 4) η συμμετρία είναι βασική αρχή της φύσης 5) χρησιμοποιούμε τις ελάχιστες απαραίτητες υποθέσεις και τα απλούστερα δυνατόν μαθηματικά.

Βιβλιογραφία:

Μουσά, Ξ. Δ. 2018, Ο Mηχανισμός των Αντικυθήρων, εκδ. CantoMediterraneo.

Μουσά, Ξ. Δ. 2011 και 2012 (2η έκδοση), Μηχανισμός των Αντικυθήρων, ΠΙΝΑΞ (TABLET) ο πρώτος υπολογιστής και μηχανικός Κόσμος, Εκδ. ΈνωσηΕλλήνωνΦυσικών, Αθήνα.

Moussas, X., 2014. Early Greek astrophysics: the foundations of modern science and technology. American Journal of Space Science, 1(2), p.129.

Moussas, X., 2017. Antikythera Mechanism as evidence for Hellenistic technology excellence. Hellenistic Alexandria, 13, p.209.

The Antikythera Mechanism and The Olympic Games

Pythagoras of the mathematicshasthe greatest power as shown by the periods of planets[3]

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ: Ξενοφών Διον. Μουσάς

Kαθηγητής Φυσικής Διαστήματος (συνταξιούχος)

Τομέας Αστροφυσικής, Αστρονομίας και Μηχανικής

Τμήμα Φυσικής, Σχολή Θετικών Επιστημών

Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Πανεπιστημιούπολη, GR 15783 Ζωγράφου, Αθήνα

κινητό 6978792891

e-mail: xmoussas@phys.uoa.gr e-mail: xdmoussas@gmail.com

http://artemis-iv.phys.uoa.gr/

http://www.antikythera-mechanism.gr

cv: http://www.antikythera-mechanism.gr/project/team/academic/xenophon-moussas

https://scholar.google.gr/citations?hl=el&user=b8aDvyIAAAAJ

https://info.fisica.uson.mx/mamh/gr/ppal_gr.htm

Ξενοφών Διονυσίου Μουσάς, αστρονόμος, ένας από τους πρωταγωνιστές μελέτης του αρχαιότερου υπολογιστή, του Μηχανισμού των Αντικυθήρων. Καθηγητής Φυσικής Διαστήματος Πανεπιστημίου Αθηνών.

Διετέλεσε senior visiting research fellow στο Imperial College (3 μήνες κάθε έτος επί20 έτη), καθηγητής Πανεπιστήμιο Μεξικού, Διευθυντής Εργαστηρίου Αστροφυσικής, Διευθυντής Αστεροσκοπείου Πανεπιστημίου Αθηνών, Αντιπρόεδρος Τμήματος Φυσικής, Διευθυντής Τομέα Αστροφυσικής.

Επισκέπτης καθηγητής στο Εθνικό Αυτόνομο Πανεπιστήμιο του Μεξικού, τρεις φορές,

Επισκέπτης ερευνητής στο Αστεροσκοπείο Παρισίων (Laboratoire d’études spatiales et d’instrumentation en astrophysique) και

Επισκέπτης ερευνητής το Ινστιτούτο Μαξ Πλανκ για το Ηλιακό Σύστημα (Max-Planck-Institut für Sonnensystemforschung) στη Γερμανία.

Είναι μέλος του Δ.Σ. της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών.

Βραβείο της NASA.

Βραβείο Αμερικανικής Εταιρείας Γεωφυσικής.

Επίτιμος διδάκτωρ Διεθνούς Ακαδημίας Παιδείας και Επιστημών Ουκρανίας.

Συγγραφέας πέντε βιβλίων (ένα έχει εκδοθεί στην Ρωσική, έτοιμα προς έκδοση στην Γαλλική, Βουλγαρική και Αλβανική γλώσσα):

Μηχανισμός των Αντικυθήρων, ΠΙΝΑΞ, Εκδοτικός Οίκος Ελληνική Φυσική Εταιρεία, Αθήνα, 2011, 2012 (2η έκδοση).
Антикитерский Механизм, 2013
Μηχανισμός των Αντικυθήρων, ο αρχαιότερος υπολογιστής και μηχανικός Κόσμος, Canto Mediterraneo, 2018
Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων «Πίναξ» Το πρώτο μηχανικό σύμπαν Ο παλαιότερος υπολογιστής και αστρονομικό όργανο (υπό έκδοση)
Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων (στα βουλγαρικά, υπό έκδοση)
Mekanizmit Antikythera, (στα αλβανικά, υπό έκδοση)
Antikythera Mechanism (υπό έκδοση)

120 άρθρων σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά με κριτές, 200 σε διεθνή συνέδρια, 100 σε Ελληνικά περιοδικά και συνεντεύξεις. Συγγραφέας όλων των αστρονομικών λημμάτων της Εκπαιδευτικής Εγκυκλοπαίδειας Εκδοτικής Αθηνών.

Έχει κάνει 1000 ομιλίες, δεκάδες εκθέσεις για τον μηχανισμό των Αντικυθήρων σε 15 γλώσσες σε όλο τον Κόσμο (σε NASA, UNESCO, Μουσεία, Σχολεία, Πανεπιστήμια, Πλανητάρια).

Επέβλεψε 40 διδακτορικές διατριβές στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Observatoire de Paris, Imperial College, Πανεπιστήμια Αλεξανδρείας, Καΐρου, Max Planck Sonnensystem. α

Διεξάγει έρευνα σε Διαστημική Φυσική, Ήλιο, Πλανήτες, Δορυφόρους Μηχανισμό των Αντικυθήρων, ιστορία αστρονομία και φιλοσοφία επιστημών.

Συμμετέχει σε πολλά διαστημικά πειράματα της NASA και του ESA.

[1]Πλουτάρχου, «Ηθικά» Περί Ομήρου (βίος Ομήρου και Ομήρου ποίηση)

[2]PlutarchusBiogr., Phil., DeanimaeprocreationeinTimaeo(1012b–1030c) (0007: 134) “Plutarchimoralia, vol. 6.1”, Ed. Hubert, C.Leipzig: Teubner, 1954, Repr. 1959. Stephanuspage 1029, sectionB

[3]Plutarch, “Morals” About Homer (life of Homer and Homer’s poetry)